Οι τέσσερις μεγάλες τέχνες της ελληνικής αρχαιότητας στο μνημείο της Αμφίπολης

Νωρίς για εκτιμήσεις «πριν αποκαλυφθούν και άλλες μορφές, παρόλο που η παρουσία του ταύρου είναι δηλωτική…» λέει η καθηγήτρια κ. Χρυσούλα Παλιαδέλη 

«Στο μνημείο της Αμφίπολης συνυπάρχουν με ένα τρόπο σχεδόν μοναδικό και εκπροσωπούνται οι τέσσερις μεγάλες τέχνες της ελληνικής αρχαιότητας: η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, η ζωγραφική και η τέχνη του ψηφιδωτού, εδώ με τη χρήση βότσαλων». Μία ανδρική και μία γυναικεία μορφή εν κινήσει και στη μέση ένας ταύρος. Δεξιά της γυναικείας και αριστερά της ανδρικής, υδρίες και φτερωτές μορφές. Αυτά αποκαλύφθηκαν στο ένα από τα τμήματα των «επιστυλίων» κατά την πρώτη φάση των εργασιών συντήρησης, η οποία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Μάλιστα, η δεξιά φτερωτή μορφή κατευθύνεται προς έναν τριποδικό λέβητα, ενώ σε πολλά σημεία της παράστασης (στο ένδυμα και στην κεφαλή της γυναικείας μορφής, στο ένδυμα της ανδρικής και της φτερωτής μορφής και στον τρίποδα) είναι εμφανή ίχνη από χρώματα κόκκινο, μπλε και ώχρα.

Ο λόγος για τα «επιστύλια» που είχαν βρεθεί στον τρίτο χώρο του ταφικού μνημείου της Αμφίπολης, δηλαδή στον θάλαμο πίσω από τις Καρυάτιδες και το βοτσαλωτό δάπεδο με την Αρπαγή της Περσεφόνης και είχαν μεταφερθεί στο Μουσείο για καθαρισμό και συντήρηση.

Τι μπορεί να σημαίνουν οι παραστάσεις στα «επιστύλια»;

Είναι τα πρόσωπα κάποιου μύθου -όπως στο βοτσαλωτό δάπεδο με την Αρπαγή της Περσεφόνης- ή, δράση ιστορικών προσώπων;

Σε ποιους μακεδονικούς τάφους έχουμε ανάλογες παραστάσεις;
Ο καθαρισμός της ζωγραφικής παράστασης ενέχει «κινδύνους»;

Τι μπορεί να αποκαλύψει μία φωτογράφηση με φιλμς ευαίσθητα στην υπέρυθρη και υπεριώδη ακτινοβολία;

Η κ. Χρυσούλα Παλιαδέλη, καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ. απαντά στις ερωτήσεις μας.

«Να ξεκινήσουμε από την ορολογία» προτείνει η κ. Παλιαδέλη και εξηγεί.

Επικρανίτιδα και όχι επιστύλιο

«Αν καταλαβαίνω καλά τη θέση των ζωγραφικών παραστάσεων, ίσως καλύτερος για τον χαρακτηρισμό του αρχιτεκτονικού αυτού στοιχείου στην απόληξη των κατακόρυφων τοίχων, πριν από τη γένεση δηλαδή της καμάρας (της ημικυλινδρικής στέγης) και κάτω ακριβώς από τη ζωγραφισμένη με αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία (φατνώματα) μαρμάρινη «οροφή» του χώρου, είναι ο όρος επικρανίτιδα και όχι επιστύλιο».

Εάν είναι ζωφόρος περιμένουμε και άλλες μορφές

«Από την περιγραφή του δελτίου Τύπου δεν γίνεται σαφές αν η ζωγραφική σύνθεση απλώνεται σε μιαν ενιαία μαρμάρινη επιφάνεια, ή αποτελείται από μικρότερες ενότητες, προσαρμοσμένες στα στοιχεία δόμησης του τοίχου/ων. Στην πρώτη περίπτωση μιλούμε για ζωφόρο και θα πρέπει να περιμένουμε και άλλες μορφές, ως τμήματα της ίδιας ζωγραφικής παράστασης.

Στη δεύτερη -και λιγότερο πιθανή- μιλούμε για μικρότερες αυτοτελείς συνθέσεις με συγγενικά μεταξύ τους θέματα».

Όπως στις ζωγραφιστές στήλες της Βεργίνας

Τι βλέπουν τα έμπειρα μάτια, όχι μόνο ενός πανεπιστημιακού, αλλά ενός αρχαιολόγου πεδίου -και δη, της συνεργάτιδας του Μανόλη Ανδρόνικου- στις παραστάσεις που δεν είναι «ορατό» σε εμάς;

«Η ζωγραφική ποιότητα φαίνεται υψηλή, αν κρίνει κανείς από τα περιγράμματα των μορφών και την τολμηρή τοποθέτησή τους μέσα στο χώρο» απαντά η κ. Παλιαδέλη.

«Θα απαιτηθεί χρόνος, μεγάλη προσοχή στη διαδικασία της αποκάλυψης και στη συντήρηση, καθώς και ειδική φωτογράφιση με σύγχρονες μεθόδους (πλάγιος φωτισμός, φιλμς ευαίσθητα στην υπέρυθρη και υπεριώδη ακτινοβολία κ.λ.π.) προκειμένου να καταγραφούν ακόμη και λιγότερο εμφανή στοιχεία της παράστασης.

Μια δειγματοληψία χρωμάτων, επίσης, θα είναι καλό συγκρίσιμο υλικό, κυρίως για τη σύσταση των υλικών και την τεχνική, επειδή υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα ζωγραφικών παραστάσεων πάνω σε μάρμαρο (ζωγραφιστές στήλες της Βεργίνας κ.λ.π.)».

«Παρόλο που η παρουσία του ταύρου είναι δηλωτική…»

Εν ολίγοις, πόσο νωρίς είναι για την όποια ανάγνωση;

 «Είναι πράγματι πολύ νωρίς ακόμη για οποιαδήποτε ανάγνωση πριν αποκαλυφθούν και άλλες μορφές, παρόλο που η παρουσία του ταύρου είναι δηλωτική. Θα πρέπει να περιμένουμε και άλλες μορφές πριν καταλήξουμε σε οποιαδήποτε συμπεράσματα για το θέμα της σύνθεσης.

Το συγκεκριμένο κομμάτι φαίνεται πως αναφέρεται στον μύθο και όχι σε δράσεις ιστορικών προσώπων. Θα δούμε…»

Ζωγραφισμένες ζωφόροι σε μακεδονικούς τάφους

«Ζωγραφισμένες ζωφόροι μικρής κλίμακας με εικονιστικές παραστάσεις στο εσωτερικό μακεδονικών τάφων, είναι γνωστές κι από άλλα παραδείγματα, κυρίως  πάνω σε ασβεστοκονίαμα (fresco) κι όχι σε μάρμαρο. Σας θυμίζω πρόχειρα τις σκηνές συμποσίου από τον τάφο του Αγίου Αθανασίου και τις σκηνές αρματοδρομίας, από τον προθάλαμο του βασιλικού τάφου του Πρίγκηπα» στη Μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας».

Οι παραστάσεις θυμίζουν κάτι;

Ποια ήταν η πρώτη σκέψη /αναφορά όταν είδατε τις παραστάσεις; Σας θύμισαν κάτι; «Το τμήμα τους είναι εξαιρετικά μικρό για οποιαδήποτε παραλληλία» απαντά η κ. Παλιαδέλη. «Ειδικότεροι, από μένα, στην αρχαία ελληνική εικονογραφία ίσως είναι έτοιμοι να απαντήσουν το ερώτημα».

Πέραν της διακόσμησης, τι;

«Δύσκολο να απαντηθεί σ’ αυτή τη φάση, πριν ολοκληρωθεί η αποκάλυψή τους και αναγνωριστεί το θέμα τους, αν πέραν από το διακοσμητικό τους χαρακτήρα οι παραστάσεις αυτές εκπέμπουν και κάποιο συμβολικό μήνυμα.
Είναι δουλειά των μελετητών, όταν θα έχουν πλήρη εικόνα της παράστασης (ή των παραστάσεων)  να βρουν τα όμοια ή τα παράλληλα και να καταλήξουν σε ερμηνευτικά συμπεράσματα και θεματικές, εικονογραφικές ή συμβολικές συσχετίσεις με την αρπαγή της Περσεφόνης στο βοτσαλωτό δάπεδο του ίδιου χώρου».

Ο πλήρης καθαρισμός ενέχει «κινδύνους»;

«Ο καθαρισμός μιας ζωγραφικής επιφάνειας είναι εξαιρετικά ευαίσθητη διαδικασία. Οι συντηρητές θα αποφασίσουν για τον τρόπο και το μέγεθος του καθαρισμού, προκειμένου το μνημείο να αποκαλυφθεί στην κατάσταση που σώθηκε, ακριβώς επειδή είχε την τύχη να μείνει  κρυμμένο από το φώς και μέσα στην υγρασία για χιλιετίες».

Οι τέσσερις μεγάλες τέχνες της ελληνικής αρχαιότητας στο μνημείο της Αμφίπολης

«Στο μνημείο της Αμφίπολης συνυπάρχουν με ένα τρόπο σχεδόν μοναδικό και εκπροσωπούνται οι τέσσερις μεγάλες τέχνες της ελληνικής αρχαιότητας: η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, η ζωγραφική και η τέχνη του ψηφιδωτού, εδώ με τη χρήση βοτσάλων. Η ποιότητα είναι το ίδιο υψηλή και στις τέσσερις περιπτώσεις. Οφείλουμε πολλά στην κ. Περιστέρη που επέλεξε να αναμετρηθεί με ένα τόσο μεγάλο ανασκαφικό έργο, να φέρει σε πέρας με επιμονή και υπομονή ένα τόσο δύσκολο εγχείρημα και να μας δώσει τη χαρά ενός τέτοιου μνημείου, που σαφώς πλουτίζει τη γνώση μας για την ιστορία και την τέχνη στην αρχαία Μακεδονία με νέα πολύτιμα δεδομένα»
Ειρήνη Ορφανίδου